DİN

a-Din Kelimesinin Anlamı:

‘Din’ kelimesi çok geniş bir anlam sahasına sahiptir. Kur’an’da ve hadislerde bir çok manada kullanılan bu kelime, kavram olarak insanlığın en önemli faaliyeti olan inanmayı, bir yaratıcıya itaat ve ibadet etmeyi, ahlâkí davranışları, fazilet ve iyilikleri, toplumsal düzeni, doğru yolda olmayı ifade eder.^[1]

a1-Sözlük Anlamı:

‘Din’ kelimesi ‘deyn’ kökünden gelir ve sözlükte şu anlamlara gelir:

Üstünlük, egemenlik, itaat, zorlamak, itaatkâr olarak kendini bir güce teslim etmek, borçlanmak.

Birinin emrine girmek, onun emrine amâde olmak, onun hakimiyet ve otoritesi altında boyun eğmeyi kabul etmek.

Şeriat, kanun, yol, millet, âdet, taklit.

Hesaba çekmek, ceza veya mükâfat vermek. ^[2]

a2-İsim Olarak Anlamı:

İsim olarak ‘din’  kelimesi aşağıdaki manaları kapsamaktadır:

İyi ya da kötü karşılık.

Âdet ve alışkanlık.

İtaat, zillet, bağlılık, üstünlük sağlamak, galip gelmek.

Hakimiyet, mülk ve hüküm.

Bir şeye zorlamak.

İtaat etmek, ya da tersi olarak isyan etmek.

Bir şeyi alışkanlık haline getirmek.

Şeriat ve millet, yani Tevhid inancı. ^[3]

a3-Din Kelimesinin Türevleri:

Aynı kökten gelen ve hadislerde Allah’ın bir ismi olarak geçen ‘Deyyân’, mutlak kudret sahibi, işlerin karşılığını veren, hikmetle yöneten, egemen olan demektir. Araplar, bir kimsenin bölgesine ve kavmine üstünlüğünü belirtmek için ‘deyyân’ sıfatını kullanırlardı. Buna göre aynı kökten gelen ‘medín’; köle, ‘medine’; şehir ve cariye, ‘temeddün’; dinli veya şehirli-medení olma, ‘tedayün’; borçlanma, ‘diyanet’; din ve millet anlamlarına gelir.

‘Mütedeyyin’; ise, boyun eğen, itaatkâr, Allah’a teslim olan demektir. ^[4]

a4-Din’in Kur’an’daki Anlamları:

‘Din’ kelimesi Kur’an-ı Kerim’de borç anlamına gelen ‘deyn’ hariç, dört anlamda kullanılmaktadır:

1-En yüce kudrete teslim olma, itaat etme, boyun eğme anlamında.

“De ki: ‘Ben, Allah’a din’i  halis kılarak, ibadet etmekle emrolundum. Bana Allah’a teslim olan müslümanların ilki olmam emredildi,’”  (Zümer: 39/11-12)

“Göklerde ve yerde ne varsa O’nundur, din de (itaat ve kulluk da) sürekli olarak O’nundur. Böyleyken Allah’tan başkasından mı ittika ediyorsunuz (korkup çekiniyorsunuz)?” (Nahl: 16/52)^[5]

Bu âyetlerde ve benzerlerinde ‘din’, yüksek bir otoriteye boyun eğme, ona itaat etme ve ona kul olma anlamında kullanılmaktadır. Din’in Allah’a has kılınmasının manası, hakimiyeti, hüküm koyma hakkını, ibadet ve itaat edilmeye layık olmayı yalnızca Allah’a ait kabul etmektir. Kulluk anlamında Allah’tan başkasına boyun eğmemek, O’ndan başkasına ibadet etmemek, kulluğa ait bütün hükümleri O’ndan almak demektir. ^[6]

2-Ahiret, ceza, yani amellerin karşılığını verme günü anlamında:

“(İbrahim dedi ki:) Din (ceza) günü hatalarımı bağışlayacağını umduğum da O’dur.” (Şuara: 26/82)

“(Şeytana hitaben) Ve şüphesiz, din (kıyametteki hesap) gününe kadar benim lanetim senin üzerindedir.” (Sad: 38/78)^[7]

3-Hüküm, âdet, şeriat ve kanun anlamında:

“Zina eden erkek ve zina eden kadının her birisine yüzer değnek vurun. Eğer Allah’a ve Ahiret gününe iman ediyorsanız, onlara Allah’ın dinini (hükmünü, şeriatini uygulama) konusunda sizi bir acıma tutmasın…” (Nûr: 24/2)^[8]

4-Allah’ın gönderdiği Tevhid Din’i anlamında:

Kur’an’da ‘din’ en çok bu anlamda kullanılmaktadır ki, bu mana içerisinde hem Allah’ın hakimiyeti, otoritesi, hükmünün üstünlügü, hem bu üstünlüğe kulların boyun eğip itaat etmeleri, hem de Allah’tan gelen hüküm, kanun ve şeriat konuları yer almaktadır.

Din, aslında bütün bu anlamları içerisinde barındıran, Allah’ın hakimiyetine bir teslimiyet ve O’ndan gelen hükümleri kabullenmektir.

İslâm’dan önceki araplar (yukarıda geçtiği gibi) ‘din’ kelimesini çok farklı, biraz da karışık anlamlarda kullanıyorlardı. Kur’an bu kelimeye bir ıstılah (terim) anlamı kazandırdı ve bu kelime çok önemli bir ilâhí gerceği ve bu gerçek karşısında insanın konumunu ifade eder hale geldi.

Bu kelime, her ne olursa olsun yüksek bir otoriteyi ve bu otoriteye boyun eğmeyi, bu otoriteden kaynaklanan emir ve hükümleri uyulması gereken kurallar olarak kabul etmeyi, bu kurallara uyulduğu zaman mükâfat, karşı gelindiği zaman ceza alınacağına inanmayı içine alan bir hayat sisteminin genel adıdır. Bu bakımdan bu kelimeyi başka dilde karşılayacak hiç bir sözcük mevcut değildir. Batılıların kullandığı ‘religion’ sözcüğü de ‘din’ kavramının ifade ettiği derin anlamları karşılayamaz.

“Bunu İbrahim oğullarına vasiyet etti, Yakub da: ‘Oğullarım, şüphesiz Allah sizlere bu dini seçti, siz de ancak müslümanlar olarak can verin’ (diye aynı vasiyette bulundu).”  (Bakara: 2/132) 

“Hiç  şüphesiz din, Allah  katında İslâmdır…” (Âli Imran: 3/197)

“Peki onlar Allah’ın dininden başka din mi arıyorlar. Oysa göklerde  ve yerde her ne varsa -istese de, istemese de- O’na teslim olmuştur ve O’na döndürülmektedir.” (Âli İmran: 3/83) 

“...Bugün size dininizi kemâle (olgunluğa ) eriştirdim, üzerinizdeki nimeti tamamladım ve size din olarak İslâmı seçip  beğendim...” (Maide: 5/3) 

“Ki O, kendi peygamberlerini hidayetle ve hak din ile, diğer bütün dinlere karşı üstün kılmak için gönderdi. Şahid olarak Allah yeter.” (Fetih: 48/28)^[9]

b-Din Kelimesindeki Unsurlar:

‘Din’ kelimesi, ilâhí olan en mükemmel nizamı (düzeni) ifade eden en uygun bir kavramdır. Bu kavramda dört önemli unsuru görebiliriz:

a- Yüce bir hakimiyyet (egemenlik),

b- Bu yüksek hakimiyete boyun eğip itaat etmek,

c- Bu hakimiyetin şekillendirdiği inanç ve hükümler sistemi,

d- Bu sisteme uygun haraket etmekle elde edilen mükâfat, aykırı haraket etmekle                                karşılaşılacak ceza.

Kur’an ‘din’ kelimesini bazen bu unsurların her birinin yerine, bazen de hepsini birden kapsayacak şekilde kullanmaktadır.

Kur’an’da ‘din’ kelimesinin hangi anlamlarda geçtiğini daha iyi anlayabilmek için, Dameğâní isimli bilginin bu konudaki görüşlerini aktarmakta fayda var. Bu bilgine göre ‘din’ Kur’an’da şu anlamlarda kullanılmaktadır:

1-Tevhid anlamında:

“Hiç şüphesiz Allah katında din İslâm’dır.” Âli İmran: 3/19. âyetinde geçtiği gibi ‘din’ kelimesi tevhid dinini işaret etmektedir.^[10]

2-Hesap anlamında:

“Onlar din (hesap) gününü yalanladılar.” (Mutaffifin: 83/11) âyetinde olduğu gibi.^[11]

3-Hüküm ve yargı anlamında:

Yusuf: 12/76. ayetinde geçen kralın (melikin) dini, kralın uyguladığı veya uyduğu hüküm, yargı demektir.^[12]

4-Bizzat dinin kendisi anlamında:

Bu din hayatın bütün alanlarını kapsayan bir inanç olmakla beraber, egemen düzeni, kişi ve toplum ilişkilerine ait hükümleri, insan eşya ilişkileri ve davranış kurallarını da içerisine alır.^[13]

5-Millet (bir dine inanan topluluk) anlamında

“Oysa onlar, dini  yalnızca O’na halis kılan hanifler (Allah’ı birleyenler) olarak sadece Allah’a kulluk etmek, namazı kılmak ve zekâtı vermekten başkasıyla emrolunmadılar. İşte en doğru din budur.’  (Beyyine: 98/5)^[14]   

c-İslâm’a Göre Dinin Tanımı:

Buraya kadar ‘din’  kelimesinin sözlük anlamlarını ve Kur’an’da hangi manalarda kullanıldığını kısaca gördük. Görüldüğü gibi bu kelimenin sözlük anlamıyla yakın ilgisi olmakla beraber, Kur’an’ın gelişiyle yepyeni bir kavram anlamı kazanmıştır. Bu kavram, Allah’ın insanlara gönderdiği İslâmın adı olmuştur.

İslâm bilginleri bu kullanımlardan hareketle ‘din’ kavramının tanımını yapmaya çalışmışlardır. İslâmí kaynaklarda ‘din’in farklı tanımlarına rastlamaktayız. Ancak bu tanımların sözleri farklı olsa da hepsinin ortak bir şeyi söyledikleri açıktır.

Bu tanımlardan Seyyid Şerif Cürcâní’ye ait olanı oldukça yaygındır: “Din, akıl sahiplerini Peygamberin bildirdiği gerçekleri benimsemeye çağıran ilâhí kanundur.”

‘Din’ şu şekilde de  tarif  edilmiştir:

“Din, akıl sahibi insanları kendi tercihleriyle bizzat hayırlı şeylere götüren ilâhí bir kanundur.”^[15]

Bu tanımlara göre din, Allah’tan gelen, peygamberler tarafından insanlara tebliğ edilen, insanları kendi istekleriyle hayırlı olan şeylere, daha doğrusu dünya ve Ahiret saadetine götüren, içerisine iman, amel ve hayatla ilgili bütün hükümleri alan insanüstü bir sistemin adıdır.

Meşhur Cibril hadisinde Peygamberimiz (sav) din’i İslâm, iman ve ihsan olarak  tarif etmişti. Allah’tan gelen din teslimiyeti, yani en yüce otorite olan Allah’ın hakimiyetine bağlanmayı gerektirir. Bu telimiyetin bir gereği olarak O’ndan gelen hükümleri kabul edip onlarla amel etmek inanmanın şartıdır. Nitekim İslâm kelimesi hem Allah’a teslimiyeti, hem de bu teslimiyetle selâm (barış ve huzura) ulaşmayı ifade eder.

İman etmek, elçilerin Allah’tan getirip tebliğ ettikleri bütün haberlerin doğru olduğundan emin olmak, onları doğrulamak ta dinin gereğidir.

İhsan, hem Allah’ı görüyormuşcasına ibadet etmek, hem de adaletli olmanın da ötesinde güzel davranışlarda bulunmaktır. Bu davranışlar, amellerde, ahlâkta ve Allah’ın hükümlerini uygulamakta olur.^[16]

Kur’an’da kullanılan ‘din’ kavramı, yukarıda geçen anlam gruplarının bazen birisini, bazen hepsini birden ifade eden bir nizamın adı olarak yer almaktadır. Kur’an bu nizama yer yer ‘dinü’l kayyim-dosdoğru din’^[17], ‘dinü’l hâlis-katıksız-Allah’a has din’^[18], ‘dinü’l hakk’-dosdoğru, gerçek din’^[19]  ‘dinullah-Allah’ın dini’^[20] gibi isimler vermektedir.

Diğer taraftan Kur’an’daki ‘din’ kavramı, hem ilâhlığı  hem de kulluğu ifade etmektedir. Din, yaratıcı (hâlik) ve kendisine ibadet edilen (ma’bud) Allah’a nisbetle; hakim olma, itaat altına alma, hesaba çekme, ceza veya mükafat verme; yaratılmış (mahluk) olan ve ibadetle sorumlu insana nisbetle, boyun eğip, itaat etme, zelil olduğunu anlama, teslim olma, Yaratıcının hükümlerine uyma ve ibadet etmedir.

Şüphesiz ki İslâma göre din, kul ile Yaratıcı arasındaki ilişkiyi düzenleyen bir nizam, bir yoldur. ^[21]

d-Din Anlayışları:

Yukarıdan beri anlatılanlar İslâm’a göre dinin tanımı, ya da İslâm bilginlerine göre ‘din’ olayını anlama çabalarıdır. Başka dinlere inanan insanların din olayına yaklaşımı elbette böyle değildir. Batı ülkelerindeki felsefecilerin, sosyoloğların, politikacıların ‘din’ diye anlayıp izah ettikleri şey de ayrıdır. Özellikle batıdaki pozitivist felsefenin ve modernizm denilen hayat anlayışının gelışmesinden sonra din’e getirilen tanımlar ise çok daha farklıdır.

Biz bu farklı tanımlar üzerinde durmayacağız.

Ancak, insan için din olayının hatırlattığı gerçeği, insan hayatında dinin yerini, insanların sürekli bir dine inandıklarını, hayatlarına temel aldıkları hayat felsefelerinin veya dünya görüşlerinin bir din haline geldiğini söylemek istiyoruz.

Kur’an şöyle diyor:

“Firavun, birakın beni dedi, Musa’yı öldüreyim, o gitsin Rabbine yalvarıp-yakarsın. Çünkü ben, onun sizin dininizi değiştirmesinden ve yeryüzünde fesat çıkarmasından korkuyorum.” (Mü’min: 40/26)

Kur’an’da anlatılan Musa-firavun kıssasına bakıldığı zaman burada firavunun değiştirilmesinden korktuğu ‘din’in yalnızca bir inanç ve vicdaní kanaat olmadığı açıktır. Firavun, kendi kurduğu sistemin, toplum düzeninin, genel-geçer olan şeriatinin (kanunlarının) Musa (as) eliyle değiştirilmesinden korkuyordu. Musa (as)’nın daveti, onun kurduğu toplumsal düzene, kendi hevasından uydurduğu ilkelere, egemenliğine aykırı düşüyordu. Musa (as)nın başarısı, onun saltanatının ve düzeninin sonu idi.

Şunun altını tekrar çizmek gerekir ki ‘din’ olayı  yalnızca bir inanç, bir vicdaní kanaat, ahlâkí davranışlar ya da belli zamanlarda ve özellikte gizli olarak yerine getirilen kişisel tapınmalar değildir.

Yukarıda ‘din’ kelimesinin sözlük anlamlarından ve Kur’an’da geçen manalarının hiç birinde din’in, inanç ve vicdaní kanaat anlamına gelmediğini gördük. Bunun aksine din, bir teslimiyeti, boyun eğmeyi, kanun ve şeriati, ceza ve mükâfatı ifade etmektedir. İnanç yani iman İslâma göre ‘din’in yalnızca bir parçasıdır. Kişinin, Allah’tan gelen ‘din’i ve bu ‘din’e ait ilkeleri kabul etmesidir.

İnsan yaratılışı gereği inanmak, hayatını belli ilkelere göre yaşamak, bir takım hukuk kurallarına uymak, tapınmak, dua etmek, sığınmak, belli bir toplum düzenine sahip olmak zorundadır.

İnsanların benimsedikleri, inandıkları düşüncelerini ve yaşayışlarını ona göre ayarladıkları, toplumsal düzenlerini ona uygun düzenledikleri sistemler, doktrinler, ideolojiler birer dindir. Kişinin, kendileri ile toplumun, kendileri ile yüce bir varlığın arasındaki ilişkileri düzenleyen her sistem bir dindir. Eşya ve evreni izah eden, insanların hayatına yön veren, kişilerin inanarak benimsedikleri her dünya görüşü bir dindir.

İslâma rağmen insanlar bir siyasí güce, bir sisteme ve onlara ait düzene, ilkelere boyun eğip-itaat ediyorlarsa, bu bir dindir.

İnsanların bu gibi sistem veya ideolojilere din adı verip vermemesi, bir veya daha fazla ilâha inanıp inanmaması, bir takım davranışlara ibadet adını verip vermemeleri işin şeklini değiştirmez.

Çünkü ‘din’ olayında temel olan şey, bir inanç sisteminin ve bu inanç sistemine göre şekillenen bir hayat anlayışının veya bir dünya görüşünün olmasıdır. Bu dünya görüşüne göre bir ‘yaşayış sistemi’ varsa, bu hayat sistemine insanlar inanıyor ve bağlanıyorlarsa, bu hayat sisteminin bir takım ilkelerini en üstün sayıyorlarsa, yani bir otoriteye kayıtsız şartsız itaat ediyorlarsa; ortada bir ‘din’ olayı var demektir.

Bu anlamda yeryüzünde eskiden ve şimdilerde din’den uzak hiç bir insan ve hiç bir toplum yoktur. İnsanın, hayatını yaşarken kendine ilke olarak aldığı şeyler, yaşarken uymak zorunda olduğu ‘hayat sistemi’ onun için bir dindir. Zaten ‘din’in anlamı da bir inancı, bir ideolojiyi, bir hayat sistemini benimseyip ona itaat etmektir.   

Tarih boyunca ve günümüzde Hakk din olan İslâmdan uzaklaşan bütün insanlar bu anlamda kendilerine bir ‘din’ bulmuşlardır. İnsanlar her zaman kendilerinden üstün olan bir güce sığınmışlar, kendilerine  faydası olduğuna, ya da kızdığı zaman zararı dokunacağına inandıkları bir veya birden çok ilâh bulmuşlardır. O ilâhtan geldiğini kabul ettikleri bir takım ilkelere uymuşlar, din haline getirdikleri bir ‘hayat anlayışını’ benimsemişlerdir. 

Dinler tarihi incelendiği zaman görülecektir ki tarih boyunca sayısız din uydurulmuş, akla hayale gelmeyen şeyler tanrı haline getirilmiştir.

Günümüzde de durum degişmemiştir. İnsanlar, inanma, tapınma ve bir hayat anlayışına ve düzene bağlanma ihtiyaçlarını çeşitli doktrinlere ve ideolojilere bağlanarak karşılamaya çalışmaktadırlar. Bugün, sosyalizm, komunizm, kapitalizm, modernizm, laisizm, hırıstiyanlık, yahudilik, hinduizm ve benzeri adlarla karşımıza çıkan bütün inançlar, hayat felsefeleri ve ideolojiler birer dindirler.

Bu dinler için ilâhlar, mâbetler, tapınma şekilleri aramaya gerek yoktur. Bu batıl dinlerin her bir mümini kendine göre inanıyor, tapınacak mâbet yapıyor, yeni tapınma şekilleri icad ediyor, önünde secde ettiği yeni ilâhlar buluyor. Bir batılı düşünürün dediği gibi, bu çağdaş dinlerin ilâhları: diktatörler, patronlar, devletler, despot partiler, şarkıcılar, sporcular, ikonlar;  tapınakları ise, bankalar, stadyumlar, müzik holleri, anıt mezarlar ve fabrikalardır. Bu dinlerin inananları ise, her tarafta istenildiği gibi sürüklenen, yönlendirilen, sömürülen, küçük hedeflerin peşine koşturulan, güç kaynaklarına kayıtsızca itaat eden uyuşuk kitlelerdir.   

İslâmdan uzak kalanların, ilâhí  hayat düzenine sırtını çevirenlerin düşeceği durum budur. Çünkü insan, hayatını mutlaka bir takım ilkelere, hükümlere göre yaşar. Bir şeylere inanır, yüce bir kuvvete tabi, en yüce kabul ettiği güce  teslim olur, ona ibadet eder. İnsanın hayatından ‘Hakk’ alınırsa, onun yerini bir sürü batılın doldurması kaçınılmazdır. Bu anlamda insanın iç yapısı boşluğu kabul etmez. ^[22]

e-Dinlerin Çeşitleri:

Íslâma göre dinler ikiye ayrılır:

1-Hak din:

Bütün peygamberler yalnızca hakk din olan İslâmı tebliğ etmişlerdir.^[23] Peygamberimiz, bütün peygamberlerin dininin bir olduğunu ve hepsinin baba bir-kardeş gibi olduklarını haber veriyor.^[24]

2-Batıl dinler:

İnsanların İslâmın dışında tarih boyunca kendi kafalarından uydurdukları bütün dinlerin genel adı.  

Hakk din bir tanedir, ama batıl dinler sayısızdır.

“Allah katında geçerli din yalnızca İslâmdır.” (Âli İmran: 3/19) 

“Kim İslâmdan başka din ararsa, ondan asla kabul olunmaz ve o, Ahirette zarara uğrayanlardan olur.” (Âli İmran: 3/85)   

Denilebilir ki, yukarıda tanımlanan ‘din’in ölçülerine yalnızca İslâm uymaktadır. Öyleyse yalnızca İslâm din’dir. Diğerlerine din değil, ideoloji ya da başka bir şey dememiz gerekmez mi? 

Hakk din tanımına elbette yalnızca Allah’ın fıtrat dini dediği^[25] İslâm uymaktadır. Ancak ‘din’ olayının tanımına ve kapsadığı alana bakarsak ve yine Kur’an’ın hemen yukarıda andığımız iki âyetini hatırlarsak, İslâmdan başka dinlerin de olduğunu ve bunları Rabbimizin reddettiğini görürüz. Yine şu âyet de oldukça dikkat çekicidir:

“Müşrikler istemese de O dini (İslâmı) bütün dinlere üstün kılmak için peygamberini hidâyetle ve hak dinle gönderen O’dur.” (Tevbe: 9/33)

Dikkat edilirse burada hak din tekil olarak, diğer dinler tabiri ise çoğul olarak kullanılmaktadır.

Batıl dinler, Allah (cc) tarafından kabul edilmediği gibi; onlar, ne insanın yaratılış sebebine cevap verebilerler, ne dünyadaki huzuru sağlayabilirler, ne adaleti yerine getirebilirler, ne de Ahiret kurtuluşuna götürebilirler. Çünkü hepsi de insan hevasının ürünüdür. Hepsi de Hakk din olan İslâma karşı olmak üzere ortaya atılmışlardır.

İnsanlara din gönderme hakkı yalnızca onları yaratan Rabb’ın hakkıdır. Allah’a rağmen insanlara din teklif edenler, uydurdukları ilkeleri din haline getirip insanları onlara itaate zorlayanlar, Firavun tipli azgın tağutlardır. Allah (cc) ise, bütün zamanların insanlarına, ‘tağuta kulluktan kaçının, bana ibadet edin’ buyurmaktadır.^[26]

Kur’an, bazen ‘millet’ ve ‘şeriat’ kavramlarını da ‘din’ yerine kullanmaktadır.^[27] Ancak millet kelimesi bir Peygamber’e (İbrahim milleti gibi),  din Allah’a, şeriat ise din’e nisbet edilir. İslâm şeriati, budizm şeriati gibi. ^[28]

                                                                                                 Hazırlayan

Mehmet TOPALGEZ

^[1] Hüseyin K. Ece, İslam’ın Temel Kavramları, Beyan Yayınları: 142-143.

^[2] Hüseyin K. Ece, İslam’ın Temel Kavramları, Beyan Yayınları: 143.

^[3] Hüseyin K. Ece, İslam’ın Temel Kavramları, Beyan Yayınları: 143.

^[4] Hüseyin K. Ece, İslam’ın Temel Kavramları, Beyan Yayınları: 143.

^[5] Ayrıca bak: Âli İmran: 3/83; Ğafir: 40/64, 65. Zümer: 39/2-3; Beyyine: 98/5 vd.   

^[6] Hüseyin K. Ece, İslam’ın Temel Kavramları, Beyan Yayınları: 143-144.

^[7] Ayrıca bak: Fatiha: 1/4; Hicr: 13/35; Saffat: 37/20; Zariyat: 51/6, 12; Vakıa: 56/56. vd; Hüseyin K. Ece, İslam’ın Temel Kavramları, Beyan Yayınları: 144.

^[8] Ayrıca bak: Yusuf: 12/76; Ğafir: 40/26; Şûra: 42/13, 21. vd; Hüseyin K. Ece, İslam’ın Temel Kavramları, Beyan Yayınları: 144.

^[9] Ayrıca bak: Bakara: 2/217, 259; Nisa: 4/146; Maide: 5/54, 57; En‘am: 6/161; Tevbe: 9/11, 12; Meryem: 19/29, 33, 122; Yunus: 10/22, 104; Nasr: 110/2, Kafirûn: 109/6 vd; Hüseyin K. Ece, İslam’ın Temel Kavramları, Beyan Yayınları: 144-145.

^[10] Ayrıca bak: Zümer: 39/2; Rûm: 30/30; Lukman: 31/32.

^[11] Ayrıca bak. Vakıa: 56/86; Saffat: 37/53; İnfitar: 82/9, 15 vd.

^[12] Ayrıca bak: Nûr: 24/2.

^[13] Tevbe: 9/33; Fetih: 48/28;  Sâff: 61/9. vd.

^[14] Nak. Şamil İslam Ansiklopedisi: 1/395, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi: 1/363; Hüseyin K. Ece, İslam’ın Temel Kavramları, Beyan Yayınları: 145-146.

^[15] Nak. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi: 9/314.

^[16] Ebu Davud, Sünne, Hadis no: 4695, 4/223;  Müslim, İman: 1, Hadis no: 1, 1/36;  Tirmizí, İman: 6, Hadis no: 2612, 5/9.

^[17] Tevbe: 9/36.

^[18] Zümer: 39/3.

^[19] Tevbe: 29.

^[20] Âli İmran: 3/83.

^[21] Hüseyin K. Ece, İslam’ın Temel Kavramları, Beyan Yayınları: 146-147.

^[22] Hüseyin K. Ece, İslam’ın Temel Kavramları, Beyan Yayınları: 147-149.

^[23] Şûra: 42/13; Zuhruf: 43/45; Bakara: 2/133 vd.

^[24] Müslim, Fedail: 40, Hadis no: 2365, 4/1837; Buharí, nak. Şamil İslam Ansiklopedisi: 1/400; Hüseyin K. Ece, İslam’ın Temel Kavramları, Beyan Yayınları: 149.

^[25] Rûm: 30/30.

^[26] Nahl: 16/36.

^[27] Yusuf: 12/38; Bakera: 2/130, 135, 120; Şûra: 42/21 vd.

^[28]